اختراعات و ابتکارات ایرانیان در پهنه دریانوردی و نجوم

کهن ترین سند دریانوردی ایرانیان، مهری است که در چغامیش خوزستان بدست آمده است. تاریخ تمدن ناحیه چغامیش به شش هزارسال پیش از میلاد می رسد. این مهر گلین، یک کشتی را با سرنشینانش نشان می دهد. در این کشتی یک سردار پیروز ایرانی، بازگشته از جنگ، نشسته، و اسیران زانوزده در جلوی او دیده می شوند. در این مهر یک گاو نر و یک پرچم هلالی شکل هم دیده می شوند. نقش های برجسته پاسارگاد نمایانگر توانمندی دریایی ایرانیان و فرمانروایی ایشان بر هفت دریاست.

قطب نما

در مورد اختراع قطب نما روایت های زیادی وجود دارد. تنی چند از دانشمندان آن را به چینی ها و یا حتی ایتالیایی ها نسبت می دهند. اما بیشتر دانشمندان متفق القولند که قطب نما به وسیله ایرانیان ساخته شده است. قطب نمای ایرانی برخلاف قطب نمای چینی که ۲۴ جهت داشت، دارای ۳۲ جهت بوده است. عدد ۳۲ علاوه بر نشان دادن دقت بیشتر قطب نمای ایرانی، نمایانگر آشنایی ایرانیان با اعداد در مبنای ۲ و دانش ریاضی پیشرفته آنان است، که خود بحث جداگانه و بسیار مفصلی را می طلبد. در افسانه های کهن ایرانی آمده است که اسفندیار رویین به هنگام حرکت برای نبرد با اژدها از پیکانی آهنین سود می جسته، که همواره جهت ثابتی را به او نشان میداده است. در دوران نخستین اسلامی، قبله نما توسط ایرانیان به قطب نما افزوده شد تا همواره و در هر وضعیتی بتوان جهت درست قبله را پیدا نمود. ایرانیان از این اختراع استفاده کامل نموده و آن را به دیگر مسلمانان شناساندند. نام های فارسی اجزای قطب نما در زبان عربی شاهد تاریخی مسلمی است که کاربرد قطب نما از طریق ایرانیان به دست دیگر ملت های مسلمان رسیده است.

سکان

اختراع فرمان کشتی (سکان سوکان) از سوی تمامی دانشمندان، بدون استثنا، به ایرانیان نسبت داده شده است. در روایت ها وداستان های ایرانی چنین آمده است که سندباد، ناخدا و دریانورد پرآوازه ایرانی اهل بندر سیراف، سکان را اختراع کرده است. نامه ای نیز از معاویه، فرمانده نیروی دریایی مسلمانان در دریای مدیترانه، به خلیفه دوم بر جای مانده که در آن از مزایای این اختراع ایرانیان و برتری کشتی های ایرانی دارای سکان به کشتی های رومی سخن گفته است. در این نامه او از خلیفه درخواست نموده که کلیه امور دریانوردی، کشتی رانی و دریاپویی به ایرانیان واگذار شود. ترجمه متن این نامه در کتاب اسماعیل رایین، دریانوردی ایرانیان، آورده شده است.

ژرفنایاب عمق یاب

برای تعیین ژرفنای آب در دریا، به ویژه مناطق ساحلی دریای پارس و دریای مکران، ایرانیان ابزاری اختراع نموده و به کار می بردند که شباهت زیادی به شاقول بنایی داشته است. هرچند که اختراع این سوند باستانی به سندباد ناخدای پرآوازه ایرانی نسبت داده شده است، اما اکتشافات اخیر کشتی های غرق شده ایرانی در دریای اژه، که در یورش به یونان شرکت داشته اند، نشان می دهد که از دوران هخامنشیان، ایرانیان این ابزار را شناخته و به کار می بردند.

مسافت یاب

دریانوردان ایرانی، از زمان های باستان، ابزارهایی برای پیمودن مسافت های دریایی به کار می برده اند.یکی از این ابزارها ریسمانی بوده که به تدریج باز می شده، که پس از رسیدن به انتها، آن را می پیچیدند و دوباره استفاده می کرده اند.

رهنامه ها

راه نامه ها، نقشه ها و نوشته هایی بودند که در آنها کلیه اطلاعات مربوط به دریانوردی ثبت و مستند شده بود. ایرانیان از روزگار باستان، مبتکر و صاحب رهنامه هایی بوده اند و به کمک آنها دریانوردی و دریاپویی می کرده اند. رهنامه های ایرانیان، اطلاعات و آگاهی هایی در مورد بنادر و جزایر، گاه شناسی و جهت یابی، جریان های دریایی، جریان های هوایی، ابزارهای دریانوردی و … را در بر داشته اند. پس از اسلام، بسیاری از رهنامه های دوران ساسانی به عربی ترجمه شد و دریانوردان دوران اسلامی، بهره فراوانی از آنان برگرفتند.

پیل الکتریکی

در سال ۱۳۳۰ خورشیدی، باستان شناس آلمانی ویلهلم کونیک و همکارانش در نزدیکی تیسفون ابزارهایی از دوران اشکانیان را یافتند. پس از بررسی معلوم شد که این ابزارها پیل های الکتریکی هستند که به دست ایرانیان در دوران اشکانیان ساخته شده و به کار برده می شده اند. او این پیل های تیسفون را Baghdad Battery نامید. جهت آگاهی بیشتر از این پیل الکتریکی می توانید به سایت های با موضوع Baghdad Battery در اینترنت مراجعه نمایید.

اکتشاف این اختراع ایرانیان به اندازه ای تعجب و شگفتی جهانیان را بر انگیخت که حتی برخی از دانشمندان اروپایی و امریکایی این اختراع ایرانیان را به موجودات فضایی و ساکنان فراهوشمند سیارات دیگر که با بشقاب های پرنده و کشتی های فضایی به زمین آمده بودند، نسبت دادند، و آن را فراتر از دانش اندیشمندان و پژوهشگران ایرانی دانستند. برای ایشان پذیرفتنی نبود که ایرانیان ۱۵۰۰ سال پیش از گالوای ایتالیایی(۱۷۸۶ میلادی) پیل الکتریکی را اختراع نموده باشند.

ایرانیان از این پیل های الکتریکی جریان برق تولید می کردند و از آن برای آبکاری اشیا زینتی سود می جستند. اما در پهنه دریانوردی ایرانیان از این اختراع جهت آبکاری ابزارهای آهنی در کشتی و جلوگیری از زنگ زدن و تخریب آنها استفاده می کردند.

کشتی سازی

فرهنگ فنی و مهندسی ایرانیان از دیدگاه دریانوردی و کشتی سازی بسیار غنی و پربار است. آب های نیلگون دریای پارس، دریای مکران (عمان)، و اقیانوس هند، همچنین رودخانه های جنوب غربی ایران، از دیرباز پهنه دریانوردی و دریاپویی ایرانیان بوده است. در شاهنامه فردوسی، چندین بار، از کشتی سازی و کشتی رانی ایرانیان، سخن رانده شده است. قدمت و پیشینه این رشته از دانش و فن مهندسی ایرانیان را از سروده های فردوسی می توان دریافت. فردوسی از جمشید، پادشاه پیشدادی، به عنوان نخستین انسانی که هنر غواصی و صنعت کشتی سازی و دریانوردی را به دیگران آموخت، نام برده است. می توان دریافت که دانشمندان ایرانی در دوره تابندگی نژاد آریا که در شاهنامه فردوسی به نام دوره پادشاهی جمشید نام برده شده است، موفق به اختراع کشتی و فنون دریانوردی و دریاپویی شده اند.

کشتی رانی در آب های ایران از دیرباز انجام می شده و با توجه به این سنت دریانوردی، نیاز به کشتی سازی و سودجستن از ابزارهای دریانوردی در ایران وجود داشته است. نخستین کشتی هایی که در رودخانه های میان رودان آمدوشد می کردند، به شکل های گوناگون ساخته می شدند و ابزار حرکت دادن آنها پارو بوده است.

نبردناوهای ایرانی در زمان هخامنشیان، بزرگترین کشتی های جنگی زمان خود بودند که سه ردیف پارو زن و بادبان داشتند و با سرعت ۸۰ میل دریایی در روز حرکت می کردند. هر نبردناو شامل ۲۰۰ جنگجو بود که ۳۰ نفر از آنها سربازان زبده فارسی، تکاور، بوده اند. نیروی دریایی ایران در زمان ساسانیان نیز، قدرت مطلق در دریای پارس و اقیانوس هند بوده که زیر بنای فرهنگ دریانوردی و دریاپویی مسلمانان را تشکیل داد.

استرلاب

استرلاب astrolabe ، ابزاری بوده که در جهان باستان برای تعیین وضعیت ستارگان نسبت به کره زمین به کار می رفته است. استرلاب، در سه گونه استرلاب خطی، استرلاب صفحه ای و استرلاب کروی ساخته می شده است. قطعات استرلاب نسبت به یکدیگر حرکت کرده و می توانستند جهت ستارگان، ارتفاع جغرافیایی آنها و فواصل نسبی را مشخص نمایند. استرلاب در دریانوردی، برای جهت یابی به کار می رفته است. استرلاب های ایرانی از برنج و آلیاژهای دیگر مس ساخته می شده اند. هرچند پاره ای مورخان اختراع اولیه استرلاب را به یونانیان و فنیقیان نسبت می دهند، اما سهم اندیش ورزان ایرانی در اختراع انواع گوناگون استرلاب و تکامل و افزودن بخش های مختلف آن، انکارناپذیر بوده و از سوی تمامی تاریخ نگاران ثبت شده است.

نقشه برداری

از دوران های پیشین در ایران زمین کارهای مهندسی با سودجستن از ابزارهای مساحی و پیاده کردن نقشه انجام می گرفته است. نقشه برداری از سواحل و تعیین مسیرهای ایمن دریایی، به ویژه در نقاط کم عمق، از وظایف نیروی دریایی ایران بوده است.

ابزارهای اندازه گیری

تراز (تئودولیت)

تراز شاهینی، که نخستین نوع تئودولیت به شمار می آید توسط کرجی مخترع و دانشمند ایرانی، اختراع شده است. این دستگاه شامل صفحه ای مدرج بوده که به وسیله زنجیری از میله ای آویزان می شده است. با تعیین امداد افقی می توان مستقیم اختلاف ارتفاع بین دو نقطه را از روی درجه بندی آن تعیین نمود.

شاخص خورشیدی

پیشینه تعیین تغییر زمان از طریق اندازه گیری سایه آفتاب به زمان باستان برمی گردد. در آغاز، شاخص های خورشیدی، ویژه اندازه گیری زمان و حرکت خورشید، از سایه ساختمان ها و درختان تشکیل می شده است. به تدریج، با گذشت زمان از ابزارهایی که به صورت شاخص قائم بر روی صفحه ای قرار داده می شده ساخته شدند. شاخص های آفتابی معمولا ارتفاع خورشید و عرض جغرافیایی روزانه را مشخص می نمودند. علاوه بر این شاخص ها شواهدی هم در دست است که ایرانیان از ابزارهای آفتابی دیگری برای مشخص نمودن طول جغرافیایی و جهت سود می جستند. در دوران اسلامی، دریانوردان ایرانی، برای مشخص نمودن جهت مکه، جهت انجام وظایف مذهبی روزانه، در هر نقطه شاخص هایی ساخته بودند. در این ابزار یک شاخص آفتابی قائم نصب شده که زمان را مشخص می کرده و آنگاه با گرداندن آن ابزار در امتداد مدار، جهت مکه کاملا مشخص می شده است.

ابزار نمایش و پردازش حرکت سیارات

از جمله ابزارهایی بوده که ریشه های تاریخی آن را نیاز به مطالعات ستاره شناسی و دریانوردی تشکیل می دهد، این ابزارها برای نمایش حرکت سیارات، زمین و خورشید و همچنین محاسبات زاویه ای و طولی به کار می رفته است. اینکه ایرانیان، دست کم ۱۵۰۰ سال پیش از اروپاییان می توانستند طول جغرافیایی را، به ویژه در دریا، از نصف النهار مبدا (نیمروز سیستان) حساب کنند، از سوی بسیاری از دانشمندان و تاریخ نگاران پذیرفته شده است. این محاسبات و پردازش های پیچیده، بدون سودجستن از ابزارهایی که در مثلثات و محاسبات زاویه ای به کار می رود، غیرممکن بوده است. یکی از این ابزارها که در لاتین اکواتوریوم، Equatorium، نامیده می شود برای تعیین مدار خورشید و سیارات به کار می رفته است.

مواد نفتی

مواد نفتی به صورت های گوناگون در جهان باستان، ایران و میان رودان، شناخته شده و به کار برده می شده است. گذشته از استفاده های سوختی و گرمائی که از آغاز عمل شناخت قیر و برداشت های متافیزیکی از آتش و آتش جاویدان بوده، در دانش و فناوری استفاده می شده است. کاربرد آن به صورت عامل چسباننده، عایق بندی کننده و ملات بوده است. ایرانیان، کف کشتی ها را قیراندود و نفوذ ناپذبر می ساخته اند.

استفاده از آتش در صنایع نظامی

کاربرد آتش در جنگ، برای سوزاندن کشتی ها و تاسیسات دریایی دشمن، از دوران باستان معمول بوده است. در ارتش ایران، هم در نیروی زمینی و هم در نیروی دریایی همواره گروهی به نام نفت انداز، نپتان یا نفات، با اونیفورم ویژه خود ماموریت پرتاب مواد قیری و نفتی را بر عهده داشته اند.

ساده ترین روش، پرتاب آتش با تیر بوده است، این روش سپس به صورت پرتاب ظرفی از آتش، نارنجک مانند، تکامل پیدا نمود. برای پرتاب ظرف های بزرگ از ابزارهای مکانیکی، همچون منجنیق، سود می جستند. نفت یا نپتا، که در شاهنامه از آن تحت عنوان قاروره یاد شده است، تا مدتها جزو اسرار نظامی بود.

پروکوپیوس، Preoccupies، تاریخ نگار رومی در سده ششم میلادی، از روغن مادها نام می برد و می گوید که ایرانیان، ظرف هایی از روغن مادها و گوگرد را پر کرده و آنها را آتش زده و به سوی دشمن پرتاب می کنند. پروکوپیوس می گوید که این ماده در روی آب شناور مانده و به محض تماس، کشتی های دشمن را به آتش می کشیده است.

خشاب (چراغ دریایی)

از دوران های پیشین در دریای پارس ساختمان هایی ساخته بودند که بر فراز آنها آتش افروخته می شد. این ساختمان ها عمل برج دریایی و چراغ دریایی را برای راهنمایی دریانوردان و همچنین خبررسانی انجام می دادند. فاصله این چراغ های دریایی چنان بوده که باپدید شدن یکی، دیگری نمایان می شده است.

برج های دریایی، با آتشی که بر فراز آنها افروخته می شد، به چند دلیل ساخته می شدند.

نخست آنکه، با بالا آمدن آب در زمین های کم عمق این خطر وجود داشته که کشتی ها ندانسته به سوی آب های کم عمق رفته، به شن نشسته و نابود شوند.

دوم آنکه، با دیدن نور در تاریکی، کشتی ها، در تاریکی شبانگاه و هوای ابری راه و جهت خود را بیابند.

سوم اینکه، در صورت یورش دزدان و غارتگران دریایی، به پادگان های زمینی و رزم ناوها خبر داده تا به سرعت جهت مقابله با آنها اقدام کنند.

دلیل چهارم این بوده است که دریابان های مستقر در این ساختمان ها، پدیده های هواشناختی و دریاشناختی را ثبت می کرده اند. دریانوردان تازه کار ایرانی از این اطلاعات برای رویارویی با رخدادهای هوا و دریا، به ویژه رخدادهای چرخه ای و دوره ای استفاده می کردند.

چکیده نویسی

در دربار پادشاهان ایرانی، گروهی از دبیران وظیفه داشتند که گزارش های رسیده از اطراف کشور را کوتاه نوشته کرده به مقامات بالاتر ارائه دهند. در امر دریانوردی و کشتی رانی هم نیاز دریانوردان ایرانی در به همراه داشتن چکیده ای از سفرهای پیشین دیگر دریاپویان در مسیرهای دریایی، باعث گسترش این فن در میان دریانوردان بوده است.

دوربین (تلسکوپ)

در تاریخ سلسله پادشاهی یوان در چین مندرج شده که برای تاسیس رصدخانه پکن، به سرپرستی کوئوشوچینگ منجم دربار، تعدادی ابزارهای رصدی از رصدخانه مراغه در ایران خریداری شده است. از جمله این ابزارها ذات الحلق، عضاده (الیداد)، دو لوله رصد، صفحه ای با ساعتهای مساوی، کره سماوی، کره زمین، تورکتوم (نشان دهنده حرکت استوا نسبت به افق) هستند. چینیان لوله رصد را وانگ تونگ نامیده اند. به گفته تاریخ سلسله پادشاهی یوان ایرانیان از این اختراع نه تنها برای رصد اجرام آسمانی، بلکه برای مشاهده دوردست ها، به ویژه در دریا سود می جسته اند.

پزشکی دریایی

در سفرهای دریایی اکتشافی که در زمان هخامنشیان انجام می شد، همواره پزشکانی با کاروان های دریایی همراه بودند که وظیفه مراقبت های بهداشتی دریانوردان را بر عهده داشته اند. در دانشگاه جندیشاپور، دوره ساسانیان، هم بخشی به گردآوری اطلاعات در باره بیماری های دریانوردان و راه های درمان آنها اختصاص داشته است.

اما نخستین کتابی که در این باره نوشته شد، بخشی از کتاب جامع ، فردوس الحکمه، است که توسط علی بن ربان تبری (تبرستانی)، پزشک ایرانی، گردآوری و تالیف شده است. ربان تبرستانی، یک پزشک بود که در طی سفرهای فراوان دریایی خود اطلاعاتی در باره بیماری های دریانوردان و درمان آنها گردآوری نمود. او یادداشت های ارزشمند خود را برای پسرش علی به میراث گذاشت. علی بن ربان تبری نخستین کتاب جامع در پزشکی را نوشت که بخشی از آن به بیماری های دریایی و درمان آنها اختصاص داشت. هم او بود که در زمان اقامتش در شهر ری به آموزش پزشکی پرداخت و رازی پزشک نامدار ایرانی و کاشف الکل، شاگرد او بوده و اصول علم طب را از وی فراگرفته بود.

ابوعلی سینا هم در بخش پنجم کتاب قانون، بیماری های کل بدن، فصلی را به بیماری های دریایی اختصاص داده است. علی بن عباس اهوازی نیز در دایره المعارف طبی خود در سده چهارم هجری در این خصوص مطالبی را ارائه داشته است.

ستاره شناسی

ایرانیان نیز همچون دیگر تمدن های باستانی از دانش ستاره شناسی در دریانوردی و دریاپویی سود می جستند. این موضوع به اندازه ای گسترده و با اهمیت است که در آینده، به امید خدا، این مطلب در مقاله ای جداگانه ارائه خواهد شد.

واینها خود گوشه کوچکی هستند از خدمات ارزنده ای که اندیشمندان دریانورد ایرانی به جهان علم و دانش ارزانی داشتند. باشد که ما میراث داری آنان را سزاوار باشیم.

منبع: http://www.aftabir.com/